حکیم عمر خیام در قرن پنجم هجری قمری در شهر نیشابور متولد شد نام کامل وی غیاث الدین ابوالفضل عمر بن ابراهیم خیام شابوری میباشد.در برخی متون وی خیامی، خیام نیشابوری و یا خیام نیسابوری نیز نامیده شده است. زمان تولد این دانشمند بزرگ متقارن با حضور ترکان سلجوقی و حکومت آنها بر خراسان بزرگ بوده در مورد تولد و مرگ حکیم عمر خیام در کتب کهن اختلاف‌های بسیاری وجود دارد از میان این کتب چهارمقاله نظامی عروضی، که به تاریخ 550 ه.ق از معتبرترین منابع میباشد. البته زندگی نامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی در تاریخ 556 ه.ق در کتاب تاریخ الحکما نیز کتابت شده.هر دو نویسنده هم عصر با خیام بوده و این دانشمند را نیز دیده اند.
خیام در زادگاه خویش به آموختن پرداخت و نزد عالمان و اساتید برجسته شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمان خود را فرا گرفت و طبق روایات در اوایل جوانی در فلسفه و ریاضیات تبحری بی نظیر یافت. خیام در سال ها 461 ه.ق وارد سمرقند شد و در آنجا تحت سرپرستی و حمایت ابوطاهر قاضی القضات سمرقند با کتابی در مورد معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی گذاشت.
با توجه به علاقه ای که به خواجه نظام الملک طوسی داشت، پس از نگارش؛ این کتاب را تقدیم به خواجه کرد. خیام فقه را در میانسالی و در محضر استاد موفق نیشابوری فرا گرفت. از آموزه های خیام میتوان به فراگیری حدیث به، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی اشاره داشت
شماری از تذکره نویسان وی را شاگرد امام موفق نیشابوری و شماری وی را شاگرد ابن سینا مینامند.
پس از این دوران خیام، به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک وارد اصفهان شد تا سرپرستی رصد خانه اصفهان را بر عهده گیرد.
از برجسته ترین کار های وی اصلاح گاه شمار ایران میباشد. خیام 18 سال در اصفهان سکونت داشت و در این سال ها تاثیر گزارترین اثر ریاضی خود با نام” رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدوس را نوشت. وی در این اثر به شرح خطوط موازی و نظریه های نسبت ها پرداخت به مدیریت وی زیج ملکشاهی تنظیم شد.
تقویم جلالی یا گاه شمار جلالی به نام جلال الدین ملکشاه تنظیم شد، که پس از مرگ ملکشاه گاه شماری تداوم نیافت. در این دوران خیام به عنوان اختر بین در دربار مشغول بود؛ هر چند وی ه اختر بینی اعتقاد نداشت.
آشوب و درگیری های حاصل از آن، مسائل علمی و فرهنگی را پس از یک دوره اهمیت به فراموشی سپرد و پس از در گذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک؛ خیام این دانشمند بزرگ مورد بی مهری قرار گرفت . عدم توجه به امور علمی و از طرفی قطع شدن کمک مالی به رصد خانه (زیج) خیام را بر آن داشت تا اصفهان را به مقصد خراسان ترک کند.
وی تا پایان عمر در شهر های مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو زندگی کرد که در این زمان مرو از مهم ترین مراکز علمی و فرهنگی دنیا به شمار میرفت. پس از بازگشت از اصفهان؛ خیام کار های علمی بی نظیری انجام داد؛ از آن جمله رساله های میزان الحکم و قسطاس المستقیم. احتمالا رساله “مشکلات الحساب” نیز در همین سال ها نوشته شده است.
مرگ خیام بنا برنوشته تذکره نویسان در سال های 517 تا 520 ه.ق اتفاق افتاده که با بررسی های دقیق تر مشخص شده که وی در سال 517 وفات یافته است.
خیام استعداد شگرفی در اغلب زمینه های علمی از جمله ریاضیات نجوم علوم ادبی دینی و تاریخی داشت که سبب دست یابی خیام به دستاورد های علمی بی نظیری گشت.
همچنین از این دانشمند بزرگ رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک ،هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و… برجای مانده است. بنابر گفته محققان، خیام همچنین فعالیت هایی در زمینه هندسه تزیینی داشته است.
خیام تمام زندگی خود را به عنوان ریاضی دان و فیلسوف شهیر سپری کرد. معاصران، از رباعیات وی بی خبر بوده و از شاعری وی هیچ یادی نکرده اند. حال آنکه خیام رباعیات زیبایی سروده، که این رباعیات تصویری از بی اعتباری دنیا را ارائه میدهد.
ای رفته به چوگان قضا همچون گوی چپ می خور و راست میرو و هیچ مگوی
کان کس که تو را فکند اندر تک و پوی او داند و او داند و او داند و اوی
